Η πρωτοβουλία Security Action for Europe (SAFE) αποτελεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) με στόχο την ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας μέσω χρηματοδότησης ύψους 150 δισ. ευρώ. Παράγοντες στις Βρυξέλλες επαναλαμβάνουν ότι η ανάγκη για την υλοποίηση του SAFE προκύπτει από τη γεωπολιτική αστάθεια, καθώς η Ρωσία συνεχίζει να πολεμά την Ουκρανία, την ώρα που οι ΗΠΑ δείχνουν διατεθειμένες να περιορίσουν σημαντικά τη στρατιωτική τους παρουσία στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στην ανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ (Βαλτική, Φινλανδία, Πολωνία). Το συγκεκριμένο πρόγραμμα εντάσσεται στο mega εξοπλιστικό project ReARM Europe.
Βάσει του νέου Κανονισμού 7926/25, που εγκρίθηκε πρόσφατα από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της ΕΕ, το SAFE δημιουργεί αυστηρές προϋποθέσεις για τη συμμετοχή κρατών-μελών, χωρών της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), της Ουκρανίας και τρίτων χωρών. Οι κοινές προμήθειες οπλικών συστημάτων και αμυντικού υλικού προϋποθέτουν την εμπλοκή τουλάχιστον δύο χωρών, εκ των οποίων η μία πρέπει να είναι κράτος – μέλος που λαμβάνει χρηματοδότηση από το SAFE. Η δεύτερη χώρα μπορεί να ανήκει στην ΕΕ ή την ΕΖΕΣ (Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών), να είναι η Ουκρανία ή τρίτη χώρα που έχει υπογράψει τη Συμφωνία Εταιρικής Σχέσης Ασφάλειας και Άμυνας (Non-Binding Instrument, NBI).
Επιπλέον, οι ανάδοχοι και οι υπεργολάβοι των προγραμμάτων πρέπει να έχουν έδρα εντός ΕΕ, ΕΖΕΣ ή Ουκρανίας. Το κόστος των εξαρτημάτων που προέρχονται από τρίτες χώρες δεν μπορεί να ξεπερνά το 35% της συνολικής αξίας του τελικού προϊόντος, διασφαλίζοντας έτσι την προτεραιότητα στην ευρωπαϊκή ή συναφείς αγορές. Οι τρίτες χώρες μπορούν να συμμετάσχουν μόνο μέσω ειδικών διμερών ή πολυμερών συμφωνιών, οι οποίες εγκρίνονται ομοφώνως από το Συμβούλιο της ΕΕ.
Ο εκπρόσωπος Τύπου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Τομά Ρενιέ, τόνισε πως το 65% των εξαρτημάτων πρέπει να προέρχεται από ΕΕ, ΕΖΕΣ ή Ουκρανία, ενώ το υπόλοιπο 35% μπορεί να προέρχεται από τρίτες χώρες με υπογεγραμμένη NBI ή υπό ένταξη υποψήφιες χώρες. Ωστόσο, η συμμετοχή τρίτων χωρών μπορεί να περιοριστεί εάν απειλούν άμεσα τα συμφέροντα ασφάλειας της ΕΕ ή των κρατών-μελών, όπως προβλέπεται στο Άρθρο 16 του κανονισμού.
Το πρόγραμμα SAFE, οι συμφωνίες NBI και τι ισχύει με την Τουρκία
Η Συμφωνία Εταιρικής Σχέσης Ασφάλειας και Άμυνας (Non-Binding Instrument, NBI) αποτελεί μη δεσμευτικό πλαίσιο συνεργασίας της ΕΕ με τρίτες χώρες σε τομείς ασφάλειας και άμυνας. Σύμφωνα με τη Στρατηγική Πυξίδα (Strategic Compass, 2022), το NBI στοχεύει στην ενίσχυση συνεργασιών για κοινή ασφάλεια, διαχείριση κρίσεων, κυβερνοασφάλεια και υποστήριξη της Ουκρανίας. Περιλαμβάνει τακτικό διάλογο, στρατηγικές διαβουλεύσεις και τη δυνατότητα συμμετοχής σε ευρωπαϊκά αμυντικά προγράμματα όπως η PESCO και το SAFE.
Μέχρι σήμερα, η ΕΕ έχει υπογράψει NBI με χώρες όπως η Αλβανία, η Ιαπωνία, η Μολδαβία, η Βόρεια Μακεδονία, η Νορβηγία, η Νότια Κορέα και το Ηνωμένο Βασίλειο. Η Τουρκία, ως υποψήφια χώρα για ένταξη στην ΕΕ, θεωρείται δυνητικά επιλέξιμη για συμμετοχή στο SAFE, εφόσον υπογράψει NBI και πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Αυτές περιλαμβάνουν τον έλεγχο των ανάδοχων ή υπεργολάβων ώστε να μην ελέγχονται από τρίτες χώρες εκτός ΕΕ, ΕΖΕΣ ή Ουκρανίας, εκτός αν υποβληθούν σε «αυστηρό screening» και παρέχουν εγγυήσεις ασφάλειας. Επίσης, το ποσοστό εξαρτημάτων τρίτων χωρών δεν μπορεί να υπερβαίνει το 35%, ενώ πρέπει να διασφαλίζεται η ανεμπόδιστη «σχεδιαστική ελευθερία χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς». Επίσης, η συμμετοχή τρίτων χωρών, όπως η Τουρκία, αξιολογείται κατά περίπτωση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις πιθανές απειλές για την ασφάλεια της ΕΕ ή των κρατών – μελών.
Οι ανησυχίες της Ελλάδας και της Κύπρου
Η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν εκφράσει έντονες ανησυχίες για τη συμμετοχή τρίτων χωρών, ειδικά της Τουρκίας, στο πρόγραμμα SAFE. Ζητούν αυστηρές εγγυήσεις και μηχανισμούς ελέγχου, προκειμένου να προστατευθούν τα εθνικά συμφέροντα και η ασφάλεια. Ο κανονισμός προβλέπει τη δυνατότητα άσκησης βέτο στη σύναψη NBI, που απαιτεί ομοφωνία στο Συμβούλιο της ΕΕ. Η Ελλάδα μπορεί να εμποδίσει τη σύναψη συμφωνίας με την Τουρκία εάν θεωρεί πως υπάρχει «άμεση απειλή» για την ασφάλεια της.
Επιπλέον, το Άρθρο 16 προβλέπει την υποχρέωση παροχής εγγυήσεων από τρίτες χώρες, που ελέγχονται από τα κράτη-μέλη, για την αποφυγή παραβιάσεων ασφάλειας. Η Ελλάδα μπορεί να ζητήσει αυστηρότερη εφαρμογή αυτών των ελέγχων ή να αντιταχθεί στη συμμετοχή τουρκικών εταιρειών επικαλούμενη γεωπολιτικές εντάσεις. Ωστόσο, παρά τα αυστηρά μέτρα, το βέτο της Ελλάδας αφορά μόνο τη σύναψη του NBI. Λεπτομέρεια: Εφόσον εγκριθεί η συμφωνία, δεν μπορεί να αποκλείσει μονομερώς την Τουρκία από συγκεκριμένες προμήθειες, εκτός αν αποδειχθεί απειλή ασφάλειας σε κάθε μεμονωμένη περίπτωση.
Το διπλωματικό πόκερ πίσω από το SAFE και τα επόμενα βήματα
Η Τουρκία, μέλος του ΝΑΤΟ και υποψήφια χώρα για την ΕΕ, έχει στρατηγική σημασία. Αποκλεισμός της από το SAFE μπορεί να επιβαρύνει τις διμερείς σχέσεις με την ΕΕ και να μειώσει την επιρροή της Ελλάδας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τονίζει πως δεν υπάρχει προκαθορισμένη λίστα αποκλεισμού χωρών και η συμμετοχή αξιολογείται προσεκτικά.
Στο πλαίσιο αυτό, μόνο τυχαίο δεν είναι ότι ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης υπογράμμισε σε πρόσφατη ραδιοφωνική συνέντευξή του την ανάγκη να μην υπάρχουν αντιφάσεις στη σχέση της Τουρκίας με την ΕΕ: Όπως χαρακτηριστικά υπογράμμισε, δεν μπορεί να διεκδικεί συμμετοχή σε ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία και ταυτόχρονα να απειλεί κράτος – μέλος, αναφερόμενος ειδικά στο casus belli που έχει θέσει η Τουρκία για επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων.
Τα κράτη-μέλη έχουν προθεσμία έξι μηνών από την έναρξη ισχύος του SAFE για να υποβάλουν τα αρχικά τους σχέδια επενδύσεων στην αμυντική βιομηχανία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα αξιολογεί και θα εγκρίνει τα σχέδια προοδευτικά, παρέχοντας προχρηματοδότηση έως 15% του αιτούμενου ποσού, ενώ κάθε έξι μήνες τα κράτη-μέλη θα υποβάλλουν εκθέσεις προόδου. Η Ελλάδα δείχνει έτοιμη να καταθέσει τα δικά της επενδυτικά σχέδια, με έμφαση στη νεοσύστατη δομή του Ελληνικού Κέντρου Αμυντικής Καινοτομίας, ενισχύοντας έτσι τον εθνικό της ρόλο στον ευρωπαϊκό αμυντικό χώρο.
